اختصاصی گیلانیان : از زمانی که انسان به فکر ساختن جان پناه برای در امان ماندن از گزند حیوانات یا سرما و گرما افتاد کم کم تزئینات را نیز به بنای خود افزود و این تزئینات گاه داخل ، گاه بیرون بنا بوده است گاهی نیز برای این که بنای خود را محکمتر و مستحکم تر کند . رو به شیوه هایی که در طبیعت بکار رفته بود می آورد . در ادامه همین سیر تکاملی زمانی که انسان احساس کرد در بنا باید از شیوه های خاص فیزیک و ریاضی استفاده کند علم عمران و در کنار آن علم معماری بوجود آمد . معماری در واقع تلفیقی از هنر و صنعت است .
انواع معماری :
معماری بر اساس نوع ، چندین شاخه دارد مانند ، معماری داخلی و معماری بیرونی . در این میان نوع دیگری از معماری نیز با عنوان ، اقلیمی وجود دارد یعنی معماری بنا بر اساس شرایط آب و هوایی . در کره خاکی ای که ما در آن زندگی می کنیم اقلیم های مختلفی وجود دارد مانند معتدل و بارانی , سرد و کوهستانی , گرم و خشک و.... بر این اساس ساختن بنا در این نوع آب و هوا ها گونه ها و شیوه های مختلفی دارد . مثلا خانه یک فرد در اقلیم گرم و خشک با خانه فردی که در منطقه معتدل و بارانی زندگی می کند باید در ساختار فرق هایی داشته باشد .
اقلیم بارانی گیلان و عجایب معماری اش :
گیلان به واسطه فرهنگ غنی و کهن خود که آثار بجا مانده در آن مشهور و مشهود است دارای دانشی وسیع در عرصه معماری بوده و هست . بناهای خاصی هنوز در این عرصه وجود دارد که از عجایب گیلان و حتی ایران به شمار می رود مانند بنای قلعه رودخان با آن معماری خاص خویش یا شهر تاریخی ماسلوه و بناهای پراکنده دیگر . اقلیم گیلان که در منطقه معتدل و بارانی قرار دارد و این سالها برف را هم به خود می بیند دارای معماری منحصر به فرد خویش است .
برخی از ویژگیهای معماری در حال فراموشی گیلان :
سقف های شیب دار با پوشش گالی کش یا لته و ایوان ها و پنجره های بلند هر کدام برای عللی خاص ساخته شده اند . در نواحی مرطوب و بیشتر در کرانه دریا کاسپین برای محافظت از رطوبت بیش از حد زمین خانه ها بر روی پایه های چوبی ساخته می شد و یا اینکه بمنظور حفاظت از باران بالکن ( تالار یا بهار خواب ) های عریض و سرپوشیده ای در اطراف اتاق ها ایجاد گردیده که این شرایط تا چندی پیش در اغلب خانه های روستایی به وضوح قابل مشاهده بوده است . بعلاوه برای جلوگیری از نفوذ باران به داخل ساختمان توسط باد معمولا سقف شیبدار تا نزدیکی کف زمین در یک یا دو جناح ساختمان که رو به باد قرار دارند ادامه می یابد و معمولا پنجره ای از این دو جناح باز نمی شود .
در مناطق روستای استانمان گیلان محیط سرسبز و پر از گیاه و درخت اجازه حصاربندی معین و مشخصی را به ساکنان نمی دهد . محدوده های گیاهی و درختان در مقایسه با دیوارهای بلند و بسته معماری کویر تضاد چشمگیری دارد و این ویژگی در زمینه مردم شناختی و روانشناختی منطقه ای جایگاه ویژه ای دارد . دروازه های گیاهی معمولا باز نیز ، استقبال کننده مهمانان دائمی است و این گشایش فضای سبز در خلق و خوی مردم محل کاملا مشاهده می شود .
در گیلان آبادی ، پراکنده است و علت وجود آب در همه جای این سرزمین پر برکت است .
تمرکز آبادی ها در مناطق مرکزی ایران بمنظور دفاع دسته جمعی :
در ایران مرکزی تمرکز آبادی ها می توانست جوابگوی دفاع دسته جمعی در برابر حملات قبایل کوچ نشین باشد . بنابراین چنین تهدیدی هرگز متوجه ساکنان حاشیه دریای کاسپی نبوده است .
در عوض در گیلان :
در عوض ضرورت ناشی از حفاظت برنجزارها از گزند حیوانات و نیز تعدد عملیات ضروری برای فعالیت های حساس برنجکاری و دشواری تردد در راه های تنگ و باریک , که غالبا به مسیرهای پر گل و لای تبدیل می شود ضرورت استقرار خانه های روستایی را در جوار مزرعه ایجاب می کند . برخلاف معماری بومی کویر از خشت و آجر بنا شده است معماری این منطقه از چوب و الیاف گیاهی به صورت عمده بهره برداری کرده است .
مصالح بومی :
نی یا به زبان محلی ( لی ) و ساقه های برنج عناصر اصلی تشکیل دهنده پوشش سقف ها هستند . سقف هایی که به دلیل شدت و تداوم بارندگی همیشه به صورت دو یا چهار شیبه شاخته می شوند . در برخی از نقاط گیلان که امکان استفاده از سفال موجود است , پوششی از سفال بر روی زیرسازی از نی و توفال وظیفه جمع آوری آب باران از بام و هدایت آن به آبروها و ناودان ها را به عهده دارد . استفاده از تخته های پهن که موسوم به ( لته ) است . در مناطق جنگلی گیلان برای پوشش سقف و جلوگیری از نفوذ باران موسوم است .
وجود ایوان :
وجود ایوان به عنوان یک عنصر ویژه در خانه های این اقلیم جایگاه ویژه ای دارد . وجود ایوان را می توان ادامه ارتفاع گرفتن بنا از زمین در این مناطق دانست که در دنبال مقابله با رطوبت زیاد ایجاد می گردد . ایوان بیانی از برونگرایی خانه های ناحیه معتدل و مرطوب گیلان بوده و عنصری است که مکان انجام فعالیت های بسیاری از مردم این اقلیم می باشد و بواسطه این که در زیر سقف بیرون زده شیروانی واقع می شود از نفوذ باران نیز در امان می باشد و همچنین ارتباط دهنده فضاهای داخلی چون اتاق هاست که با وجود آن نیازی به ورود به حیاط و رفتن به نقطه ای دیگر از فضاهای خانگی نمی باشد .
تلار ، نمادی از برونگرایی :
تلار واژه ای است که در قاموس معماری این اقلیم به عنوان فضای تراس مانند وجود دارد . این فضا در طبقه های بالاتر قرار دارد و چون ایوان مکانی برای انجام فعالیت های بسیار است که در مقایسه با فعالیت هایی که در ایوان انجام می گیرد در ارتباط کمتری با محیط خارج و حیاط می باشد . فعالیتهایی از جمله پذیرایی از مهمان ( در فصولی که هوا مطبوع است ) صرف غذا ، استراحت و خواب در این تلار رخ می دهد .
مشخصه های مهم معماری گیلان :
جنس دیوارها در خانه های این منطقه آجری یا خشتی است که با ملات و کاه گل کارگشته و با گچ و نقش ویژه پوشیده می گردند . ناودان ها که همیشه روکار نصب می گردند و به آب انبار هدایت می شدند . در ساختمان های سنتی بدلیل کمبود نور طبیعی از پنجره های بزرگ و رو به آفتاب با بهره گیری از رنگ های روشن استفاده می شد . به این دلیل که در فصول پر باران سال وزش باد از سمت شمال غرب و غرب ، گاهی همراه با رگبار تند به ساختمان ها می خورد ضلع غربی کاملا بسته می باشند زیرا آب بندی پنجره همواره با مشکلات جدی روبرو بوده است . بنای ساختمان ها همیشه رو به آفتاب ( سمت جنوب ) قرار می گیرد تا بتواند از نورخورشید نهایت استفاده را ببرد .
زنگ خطر !
معماری سنتی گیلان درحال فراموشی !؟
متاسفانه امروزه معماری سنتی گیلان درحال فراموشی است جال اینکه این نوع معماری همیشه از شکوه و زیبایی خاصی در ایران برخوردار بوده است . امروزه دیگر معماری بومی و سنتی در این منطقه کمتر دیده می شود درعوض ساختمان های با سازه های فلزی یا بتونی جایگزین پوشش آجری و سقف های شیبدار با فرم های خاص هنرمندانه اقلیم گیلان شده است که خود موجب از دست رفتن هویت برجسته و نادر معماری بومی گیلان شده است .
در پایان امیدواریم این فرهنگ غنی با حساسیت همگانی ، فرهنگ سازی و حمایت های ویژه در حوزه مهندسی و معماری به ورطه فراموشی سپرده نشود تا آیندگان مجبور به تماشای ابنیه گیلان در قاب عکس ها نشوند .
