اختصاصی گیلانیان - در بزرگداشت چهل یکمین سال در گذشت فرزند برومند و افتخار آفرین گیلان ، فرهیخته و دانشور ایران ، دکتر محمد معین توفیقی حاصل شد تا با دخت این استاد مبدع فرهنگ و ادب فارسی ، خانم دکتر مهدخت معین پیرامون ابعاد مختلف شخصیت این استاد فرزانه به گفتگو بنشینیم . گفتنی است دکتر مهدخت معین چون پدر دارای درجه علمی دکترای زبان و ادب فارسی، استاد و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبائی است :

سرکار دکتر مهدخت معین ! از اینکه وقت تان را به وبگاه گیلانیان دادید تا مرحوم دکتر محمد معین را بیشتر به مردم ادب دوست گیلان معرفی نماییم سپاسگزارم .

خانم دکتر ! در مورد مرحوم دکتر روایات مختلفی نقل و ذکر می کنند که گاهی متناقضند ؛ لطف کنید صورت صحیح این روایات شما بفرمایید .   

پدرم ، دکتر محمد معین در تاریخ نهم اردیبهشت 1297 شمسی در محله زرجوب رشت متولد شد . این تاریخ دقیق است . سندی از پدر بزرگ شان مرحوم معین العما در دست هست که این تاریخ را به قمری نوشته اند . در تاریخ 13 تیر ماه 50 هم در تهران فوت کردند . زادگاه شان رشت و محل آرامگاهش در آستانه اشرفیه هست .

سنخیت زادگاه با آرامگاه چیست ؟

پدر بزرگ شان ، مرحوم معین العلما روحانی بودند . به جهت آسید جلال الدین اشرف به آستانه علاقه داشتند . در سال های طاعون بزرگ رشت که جمعیت زیادی تلف شده بودند معین العلما که سرپرستی دکتر معین و برادرش را به عهده داشتند حدود دو سالی به این شهر مهاجرت کردند و مقیم شدند . معین العلما دوست شفیقی در این شهر داشت که حتی پس از مراجعت به رشت مرتب به دیدار دوست شفیق و زیارت آستانه اشرفیه می آمدند و نوه های خودشان ، محمد و علی معین را با خودشان می آوردند .

در مدت اقامت کوتاه دو ساله و رفت و آمد های مکرر دکتر معین بهمراه جدش به آستانه اشرفیه و هم بازی شدن با بچه های محل در باغی که امروزه آرامگاه دکتر در آن قرار دارد موجبات تعلق خاطرش را به این شهر فراهم آورد .

در سال 42 وقتی پدرم با برادرشان مرحوم مهندس علی معین در آستانه قدم می زدند ، پدرم محل فعلی آرامگاه را نشان می دهند و به برادرشان می گویند : اینجا ، کنار حشمت رود محل بازی دوران کودکی ماست ، خوب است که در اینجا آرامگاه خانوادگی بسازیم . بلافاصله عمویم اقدام می کنند ، زارعان آن محل را راضی و باغ را خریداری می کنند و سه سال بعد یعنی سال 45 آن حادثه – بیهوشی - برای پدرم اتفاق می افتد و سال 50 که فوت می کنند ، ایشان را به این محل منتقل می کنند و عموی من آن آرامگاه را به صورت اولیه می سازند .

همه می دانند مرحوم دکتر معین اولین دکترای زبان و ادبیات فارسی را داشتند . در 17 شهریور ماه 1321 از رساله خودشان تحت عنوان " مزد یسنا و ادب فارسی " به راهنمائی استاد پورداوود و مشاورت مرحوم ملک الشعرای بهار و مرحوم تدین دفاع کردند .

آثار و شرح حال مختصر ایشان که در آخر جلد ششم فرهنگ معین نوشته شده صحیح است ، متأسفانه مطالبی که در باره ایشان نوشته می شود همیشه پر از اشتباه هست از جمله که ایشان با نوشتن رساله به زبان فرانسه لیسانس ادبیات فارسی گرفته اند ، اینطور نبوده ، رساله را به زبان فارسی نوشتند و آن را در درس زبان فرانسه ارائه دادند .

خانم دکتر معین ! یک کمی هم از سایر ابعاد شخصیتی مرحوم دکتر معین بفرمایید .

پدرم علیرغم ظاهر جدی و سختگیرشان بسیار رئوف و مهربان بودند ؛ در درس و کار با دانشجویان بسیار سختگیر و جدی برخورد می کردند ولی قلب خیلی مهربانی داشتند و اخلاق را به طور عملی به ما می آموختند که این خصیصه فکر می کنم یک مقدار به صورت ارث به ما رسیده و یک مقدار زیادی را هم از رفتار و گفتار ایشان ما آموختیم .

شخصیت اخلاقی ایشان هم این بود که به هیچوجه حب و بغضی نداشت و از هیچکس به بدی یاد نمی کردند ، به راحتی همه را می بخشیدند و تا جائی که می توانستند به دانشجویان شان و همکاران شان در مورد کارهای اداری و مشکلاتی که داشتند کمک می کردند . امانت ، دقت علمی و ذکر مأخذ از ویژگی های بارز شخصیت علمی ایشان بود .

 خانم دکتر ! بعد از فوت مرحوم دکتر معین جراید نوشته بودند که مرحوم دکتر برای یک کنگره 10 روزه به ترکیه رفته بودند . چون در آنجا همه همکاران همراه از زیر بار مسئولیت شانه خالی کرده بودند ، ایشان جور همه آنها را تحمل کردند ، روزها در سمینار حضور می یافتند و سخنرانی می کردند و شب ها هم مشغول تهیه مطالب برای سخنرانی روز بعد بودند و در این مدت به سختی کار کردند . وقتی به تهران برگشتند چون یک دانشجوی ایشان باید از رساله خود دفاع می کرد ، بدون اینکه برای استراحت در منزل بمانند ، عازم محل کار شدند که در حال سخنرانی در آن جلسه بیهوش شدند . این مطلب را تأیید می کنید ؟

منهم این موضوع را شنیدم چون آن موقع تازه ازدواج کرده بودم و به اتفاق همسرم به هلند رفته بودم ، چون همسرم در دانشگاه آنجا زبان و ادبیات فارسی تدریس می کردند ، تا اینجا را می دانم آن یک هفته ای که در ترکیه بودند شدیدا کار می کردند و برای مادرم نوشته بودند : در 24 ساعت فقط دو ساعت می توانند استراحت کنند ، صبح و بعد از ظهر برنامه های کنگره را اداره می کنند چون رئیس هیأت بودند و شب ها هم سخنرانی ها را آماده می نمایند .

وقتی برگشته بودند بسیار خسته بودند . استاد امیر جاهد به ایشان گفته بودند که 10 روز استراحت کنند و به دانشگاه نروند ولی ایشان صبح فردا به دانشگاه تهران رفتند و آن حادثه پیش آمد و ایشان بیهوش شدند .

آیا می توانید بفرمایید مرحوم دکتر معین چه تعداد آثار چاپ شده و چه تعدادی آماده چاپ دارند ؟

بله. فکر می کنم حدود 40 کتاب و بیش از 200 مقاله چاپ شده دارند که تعدادی از مقالات شده ایشان را در دو جلد با نام " مجموعه مقالات " جمع آوری کردیم ولی کار چاپ نشده زیاد دارند ، من شماره نکردم ولی زیاد هستند ، اگر 10 نفر متخصص بنشینند کار کنند ، اقلا 20 سال کار دارند .

آقای دکتر معین بیشتر به کتاب لغتنامه اش یا بهتر بگویم "فرهنگ معین" معروف هستند که این اثر ایشان را ماندگار کرده است ، این فرهنگ معین را در قیاس با لغتنامه های فارسی موجود چگونه ارزیابی می کنید ؟

 اولا: فرقی که "لغتنامه دهخدا" با "فرهنگ معین" دارد این است که آن بیشتر دائره المعارف هست ولی فرهنگ معین، فرهنگ لغت هست .

هدف پدرم از انتشار این فرهنگ این بود که لغات مشکل متون نظم و نثر ادبی را شرح کنند ؛ بعد ها ضمن کار تشخیص دادند مقداری از لغات عامیانه ، محاوره ای و اصطلاحات علمی ، گیاه شناسی ، پزشکی ، داروشناسی اینها را هم در فرهنگ بیاورد ولی هدف اصلی شرح لغات مشکل متون نظم و نثر ادبی ایران هست و بعد هم مشخص هست چقدر با فرهنگ های قبلی فرق دارد :

از لحاظ آوا نویسی Transcription)) – با تلفظ فرانسوی «ترانس کریپسیون» - با حروف لاتین ، اولین اطلاعاتی است که این فرهنگ می دهد .

از لحاظ ریشه کلمات خیلی کار کردند ؛ از لحاظ هویت دستوری ، از لحاظ تاریخ استعمال کلمه ، معانی ای که به ترتیب تاریخی به کار رفته در این فرهنگ بیشتر رعایت شده است .

آن معنی ای که خود ایشان برای اولین بار کشف کردند در این فرهنگ خیلی زیاد است که در جاهای دیگر اصلا اصلا این معانی نیامده است .

برخی معتقدند چون ایشان یک مدت طولانی رئیس مؤسسه لغتنامه دهخدا بودند از نظر لغتنامه ایشان متأثر از دائره المعارف دهخدا هستند ؛ نظر شما چیست ؟

اولا ایشان قبل از اینکه همکاری شان را با مرحوم دهخدا شروع کنند کار چاپ کتاب "برهان قاطع" را شروع کرده بودند . برهان قاطع در 5 مجلد با حواشی ای که بیشتر در زمینه ریشه لغات و Etymology بود چاپ شد ، نشان داد که ایشان چقدر مهارت داشتند . بعد در لغتنامه دهخدا خود ایشان مؤثر بودند . در مقدمه لغتنامه می توانید بخوانید ، عکس هائی که در خود لغتنامه چاپ شد و خیلی از مواردی که در شرح لغات لغتنامه استفاده شد ، به پیشنهاد مرحوم دکتر معین علامه دهخدا پذیرفته بودند و آن موارد را در لغتنامه اعمال کرده بودند .

آقای دکتر در معنی کلمه (رشت) معنی متداولی را که همه ذکر کرده اند ، آورده است اما در انتهای معانی یک علامت تعجب در داخل پرانتز آورده است ؛ چرا ؟

نمی دانم . تا حالا توجه نکردم ؛ اولین باری است که شما به آن اشاره کردید ؛ شاید برای این است که ایشان فکر می کردند این کلمه باید معانی دیگری هم داشته باشد .

ظاهرا آقای فروحی است که یک جزوه ای به نام : "رشت ، شهر ستاره ها" دارد . در آنجا می گوید من این معانی را قبول ندارم، (رشت) در زبان پهلوی به معنی ستاره است و دکتر معین هم در لغتنامه خودش ضمن اینکه این معانی متداول را آورده یک علامت تعجب شاخص در پایانش آورده است ؛ یعنی ایشان به طریقی این معانی را خواسته زیر سؤال ببرد ولی عمر پربرکتش کفایت نکرده که در این مورد شرحی یا تفسیری بنویسند . من به این دلیل سؤال کردم .

بله. ممکن است . باید تحقیق و بررسی بیشتری کرد و دید چطور هست .

شما وقتی گیلان می آیید چه احساسی دارید ؟

من خودم را کاملا گیلانی می شناسم ، بسیار به گیلان علاقه دارم ، دلم می خواهد توفیق داشته باشم همیشه در گیلان زندگی کنم ؛ اینجا احساس می کنم بیشتر به پدرم نزدیک هستم و هست .

در آستانه یا در رشت ؟

فرقی نمی کند ، در همه جا ؛ در لاهیجان ، در لنگرود ، حتی چمخاله .

شما فقط به مناسبت سالگرد پدر به گیلان تشریف می آورید یا در فصول دیگر هم تشریف می آورید ؟

من در تمام طول سال برای زیارت آرامگاه ، زیارت حرم آسید جلال الدین اشرف و برای کارهای مربوط به آرامگاه بسیار مکرر می آیم .

متشکرم از اینکه وقت خودتان را به من دادید .