اختصاصی گیلانیان : چای گیاهی است خزان ناپذیر و همیشه سبز با اسم علمی Camellia sinensis از خانواده Teaceae که در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری توأم با رطوبت و بارندگی مناسب در خاکهای معمولاً اسیدی رشد می کند. در ایران احداث اولین باغ چای در سال 1275 هجری شمسی در لاهیجان صورت گرفت .مرحوم میرزا کاشف السلطنه چایکار در اواخر قرن 13 هجری بذر و نهال چای را به ایران آورد وی یکی از رجال میهن دوست و خدمتگزار ایران بود که تقریباً عمر خود را صرف ترویج چایکاری در ایران کرد و بالاخره جان خویش را در این راه از دست داد.
در حال حاضر بر اساس آمار مطرح سطح زیر کشت چای در شمال کشور بالغ بر 30 هزار هکتار می باشد (متاسفانه آمار واقعی بر اثر تغییر کاربری های سالیان اخیر در دست نیست )
نواحی زیر کشت چای از غرب به شرق به مناطق رشت و فومنات (رشت، لاکان، فومن، شفت و صومعه سرا) لاهیجان(لاهیجان، آستانه و سیاهکل) لنگرود (لنگرود، کومله و اطاقور) املش (املش و رانکوه) رودسر (رودسر، کلاچای، چابکسر و رحیم آباد) و غرب مازندران (چالوس، تنکابن و رامسر) تقسیم می شوند(6).
از نظر مسائل گیاهپزشکی یعنی خسارت آفات در باغات چای شمال کشور، در حال حاضر یکی از عوامل خسارتزای کلیدی، آفتی است به نام " نماتد زخم ریشه " که در بیست سال اخیر به عنوان یک معضل اصلی در باغ های چای مطرح و هر ساله میزان گسترش و خسارت آن در حال فزونی می باشد و اگر در باب موضوع فوق چاره اندیشی اساسی نشود می تواند خطرات جدی در کاهش محصول و حتی نابودی باغات چای را در مناطق آلوده به همراه داشته باشد.
این مقاله حاصل تجارب اینجانب طی سی سال خدمت صادقانه در تحقیقات کشاورزی استان می باشد بطوریکه این توفیق حاصل شد حدود بیست سال قبل برای اولین بار در کشور این عارضه مهم و خسارت زا را از باغات چای جدا و معرفی نمایم.
بحث اصلی > نماتد چیست؟
کلمه Nematoda مشتق شده است از کلمه لاتین Nematoid به معنی نخ مانند و یا رشته ای شکل ، جانورانی پرسلولی، دارای سلوم یا حفره عمومی کاذب (Pseudocoelom) ، کرمی شکل و از دسته کرمهای لوله ای می باشند. این موجود غالباً دارای زندگی آزاد بوده و تعدادی از آنها انگل جانوران، گیاهان و انسان می باشند. نماتدهای انگل گیاهان جزو کوچکترین نماتدها محسوب می شوند. این نماتد ها 300 تا 1000 میکرومتر و حداکثر 4 میلی متر طول و 15 تا 35 میکرو متر عرض یا قطر دارند به دلیل قطر کمی که دارند انواع درشت آنها با چشم غیر مسلح به سختی مشاهده می شوند.
نماتدها به طور کلی شبیه به مار ماهی (eelworm)هستند. دارای بدنی صاف با مقطع گرد و بدون بند و یا هر گونه زائده میباشند. نماتدها غالباً نر و ماده بوده و نرها معمولاً کرمی شکل و ماده ها در برخی از جنس ها دارای بدنی متورم به اشکال گلابی، لیموئی، قلوه ای و کروی می باشند. اغلب برای مشاهده آنها به میکروسکوپ نوری با بزرگنمائی x1000 نیاز است (نمایه1).
نمایه 1- مشخصات ظاهری نماتدهای پارازیت گیاهی
چرخه زندگی نماتدها از شش مرحله به ترتیب تخم، لاروهای سن 1 تا 4 و بالغ تشکیل شده است . نماتدها برای گذر از مراحل لاروی به مراحل بالاتر نیازمند پوست اندازی می باشند. معمولاً تمامی نماتدهای انگل گیاهان دارای عضوی سوزنی شکل به نام استایلت یا نیش (stylet) در دهان خود می باشند(نمایه 1).
این عضو تو خالی برای سوراخ کردن سلول گیاهی و تغذیه نماتد از محتویات سلول ها بکار می رود. بطور کلی آلودگی های نماتدی در گیاهان باعث بروز نشانه هایی روی ریشه ها و همچنین قسمت های هوایی گیاه می شود. نشانه های روی ریشه ممکن است بصورت ایجاد گال یا گره (root knot)، زخم ریشه (root lesion) منشعب یا مویی شدن ریشه (hairy root) و کلفت شدن ریشه یا (stubby root) می باشد. در آلودگی های توأم نماتد با قارچ ها یا باکتری های بیمارگر خاکزی ممکن است پوسیدگی ریشه (root rot) نیز ایجاد گردد.
آسیب به ریشه معمولاً نشانه های غیر اختصاصی در بخش های هوایی گیاه را به همراه دارند که به صورت کاهش رشد، علائم کمبود مواد غذائی از قبیل زردی شاخ و برگ، پژمردگی بیش از حد در اوقات گرم روز، کاهش محصول و کیفیت نامطلوب آن می شود. برخی از گونه های نماتد به بخش های هوایی گیاهان حمله می کنند و موجب بروز نشانه هایی نظیر ایجاد لکه های مرده یا نکروتیک، پوسیدگی، پیچیدگی برگ و شاخه ها، اسفنجی و شکننده شدن ساقه و تغییر شکل دانه (گال دانه) می شود(8). که بطور خلاصه مهمترین بیماری های ناشی از نماتدهای انگل گیاهان در جدول زیر آمده است:
معرفی نماتد زخم ریشه چای بعنوان عامل اصلی مرگ خاموش بوته های چای در باغ های چای کشور
- تاریخچه ، انتشار و اهمیت بیماری:
نماتد مولد زخم ریشه چای با نام علمی Pratylenchus loosi Loof, 1960 یکی از آفات مهم و کلیدی چای در کشورهای چای خیز دنیا است که اولین بار در سال 1960 بوسیله لوف از سریلانکا گزارش گردید.
در ایران هم در سال 1368 از روی نهالهای وارداتی چای از کشور ژاپن در ایستگاه ازبرم سیاهکل توسط میرحسینی مقدم جمع آوری و از طریق موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور (بخش تحقیقات نماتدلوژی توسط معافی و خیری) به نام P.loosi شناسائی گردید(1،2 و3).
پس از آن در سال 1372 از باغ های چای املش در روستای گری گوابر مشاهده شد. در حال حاضر بر اساس آماربرداری که در سالیان اخیر (تا سال 1385) صورت گرفته حدوداً 3/1 از باغ های چای شمال کشور آلوده به این عارضه می باشند که تاکنون در باغ های چای شمال کشور 120 روستا یا منطقه چایکاری این آلودگی ها گزارش گردیده که بیشترین سطح آن در باغ های چای املش و لاهیجان بوده بطوریکه در آلودگی های شدید کاهش 80 درصدی محصول و خشک شدن بوته ها ی چای را در بعضی از باغات چای املش سبب گشته است (4).
علائم بیماری (خسارت) :
آلودگی اکثراً بصورت لکه ای در باغ ظاهر می شود. بوته های آلوده ضعیف و کم رشد بوده و برگها زرد و کوچک و حالت چرمی شکل (بنج) به خود می گیرند.
در فصل بهار بوته های آلوده غنچه کمتری تولید می کنند یا اصلاً فاقد غنچه می باشند.
در فصل پاییز بوته های آلوده سریع تر از بوته های سالم گل و بذر بیشتری تولید می کنند.
این گونه بوته حساستر از بوته های سالم بوده خصوصاً اگر در چنین باغاتی هرس کف بر صورت گیرد. با تنش (استرس) خشکی در تابستان بوته های کاملاً خشک می شوند(نمایه 2 و3).
با زخمی که نماتد ها روی ریشه ها ی موئین (به زبان محلی پشم ریشه) ایجاد می کنند و راه ورود مناسبی برای سایر عوامل بیماری زا خصوصاً قارچ ها می باشند که این قارچ ها عامل پوسیدگی ریشه و در نهایت در خشک شدن بوته موثر هستند(1،2، 3 و4).
بنابر منابع موجود از نظر تراکم جمعیت وقتی نماتد را خسارت زا گویند که وجود بیش از یک نماتد در یک گرم خاک باعث خسارت شدیدی گردد (نمایه های 2 و3).
دامنه میزبانی:
بر اساس منابع موجود در خارج از ایران (سریلانکا، هند و ژاپن) مرکبات، سیب و گلابی در شمار میزبان های این نماتد محسوب ولی در ایران تاکنون تنها میزبان ثانوی که برای این عارضه از باغات آلوده منطقه املش گزارش گردیده است علف هرزی است به نام ارزن جنگلی plismenus comtositus که نیاز است تحقیق بیشتری در این خصوص صورت گیرد(1، 2 و7).
بیماری شناسی:
این نماتد جزء نماتدهای داخلی و مهاجر ریشه محسوب می شود. پس از سپری شدن زمستان به محض رسیدن درجه حرارت خاک به دمای 14 درجه سانتی گراد به ریشه چای حمله نموده و به داخل آن نفوذ می کند.نرها و ماده ها کرمی شکل و با میکروسکوپ نوری قابل رویت می باشند. چون این نماتد هم بصورت داخلی و هم بصورت مهاجر می باشد براحتی از ریشه بیرون آمده و وارد ریشه دیگر می شوند. هنگامی که نماتد ها در داخل ریشه حرکت می کنند یا تغذیه از کورتکس (پوست) و حرکت از طریق سلولها باعث نکروز و از بین رفتن ریشه ها می گردد. که نواحی نکروز شده پس از برداشتن پوست حالت تیره به خود می گیرد(نمایه های 4 و5).
راههای انتشار و عوامل موثر در تشدید بیماری:
این نماتد براحتی از طریق نهالهای آلوده، خاک آلوده، ادوات کشاورزی و جانوران قابل انتقال می باشند و بیشترین خسارت آن در خاکهای رسی بوده و افزایش اسیدیته خاک و وجود درختان سایه و گیاهان کود سبز در داخل باغ های چای در انتشار و افزایش جمعیت نماتد موثر هستند(1، 2 و3).
پیشگیری و کنترل :
الف- روشهای زراعی
1-مخلوط نمودن مواد آلی به خاک: موادی از قبیل ضایعات پوسیده چای، کنجاله روغنهای چریش و نارگیل باعث کاهش جمعیت نماتد می شود.
2-اصلاح خاک: خاکهای که دارای اسیدیته بالا بوده و سله بستن در آنها زیاد می باشد با عملیات زراعی از قبیل بلو زدن(فوکا) و هوادهی خاک را بیشتر نموده که در رشد ریشه های موئین موثر بوده و باعث تقویت گیاه می گردد.
3- کاشت گیاهان تله یا دشمن: کاشت گیاهانی از قبیل گل جعفری و یا همیشه بهار در فضای خالی باغ های چای باعث کاهش جمعیت نماتد می شود.
4- استعمال کودهای شیمیائی(مصرف بهینه کود): مصرف بهینه کود پتاسه (در مقابل ازت) باعث کاهش جمعیت نماتد در باغ می شود.
5- تهیه نهالهای سالم و عاری از آلودگی: نهالهای تولیدی جهت کاشت (احداث باغ های جدید) و یا واکاری حتماً بایستی در خزانه های سالم تکثیر و تهیه شوند.
ب- روشهای بیولوژیک:
طبق اطلاعات موثق موجود در کشورهای چای خیز از قبیل سریلانکا، هند، ژاپن، بنگلادش و کنیا کلونهای چای در این کشورها با درجاتی متفاوتی از تحمل و مقاومت وجود دارد که نیاز است در برنامه راهبردی چای خصوصاً در احداث باغ های جدید و یا واکاری در باغ های آلوده به این امر مهم توجه ویژه شود.
ج- کنترل شیمیائی:
1-در خزانه ها: قبل از کاشت بذر و یا قلمه نیاز است حتماً خاک خزانه ها با گاز متیل بروماید، متام سدیم(واپام) و D.D (دی کلرو دی پیکرین ) تحت معالجه قرار گیرند.
2- در باغ ها با آلودگی موضعی یا لکه ای: از بین بردن بوته های مسن و آلوده و ضدعفونی خاک بصورت موضوعی (لکه ای) با سم متیل بروماید به میزان 50 گرم و اپام (متام سدیم) به میزان 100 گرم، با استفاده از پوشش پلاستیکی حداقل بمدت 48 ساعت، که این امر بایستی زیر نظر کارشناس امر صورت گیرد.
3- در باغ ها با آلودگی وسیع:در این خصوص دو نماتدکش که در سالیان اخیر از طریق مراکز تحقیقاتی کشور آزمایش شده و کارآئی خوبی هم در پایین آوردن جمعیت نماتد داشته است توصیه می گردد. این نماتد کش ها نماکو، و راگبی می باشند که مقدار مصرف آن 10-5 گرم برای هر بوته چای میباشد و زمان مصرف آن در باغ های چای حداکثر 70 روز قبل ازشروع اولین برداشت چای(0بهمن ماه هر سال) می باشد که خوشبختانه باقی مانده سموم مذکور اثر سوئی روی برگ سبز و چای خشک ندارد(4 و5).
در نهایت جهت مبارزه با این آفت خطرناک چای از روشهای تلفیقی در چارچوب برنامه IPM (مدیریت تلفیقی آفات) یعنی استفاده بهینه از مواد شیمیایی(سموم)، کاشت کلونهای مقاوم و متحمل، مدیریت صحیح در ثابت نگه داشتن PH خاک بین 5- 5/4، کودهای مخلوط غنی شده با پتاس و غنی کردن خاک با مورد آلی مختلف و... استفاده گردد.
** دور نمای آینده یا ارائه برنامه راهبردی در راستای کاهش خسارت نماتد زخم ریشه چای **
خوشبختانه در سالیان اخیر پروژه های تحقیقاتی ارزشمندی از طریق موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور با همکاری مرکز تحقیقات چای در خصوص راههای کنترل نماتد اجراء و یا در حال اجراء بوده که عناوین آنها بشرخ زیر می باشد:
الف- طرحهای اجراء شده(پایان یافته) با گزارش نهائی تائید شده:
1-طرح بررسی عوامل بیماری زای قارچی و نماتدی چای در شمال کشور و اهمیت آنها.
2- طرح بررسی تاثیر سموم نماتدکش روی نماتد زخم ریشه چای و شناسائی مناطق انتشار آن در گیلان و مازندران.
3- طرح بررسی تاثیر عناصر غذائی و سموم نماتدکش روی نماتد زخم ریشه چای در استان گیلان (کنترل تلفیقی با استفاده از کودهای پتاسه و سموم نماتدکش).
4- طرح بررسی تعیین مقدار باقی مانده نماتدکش نماکور در برگ چای .
5-طرح بررسی و ارزیابی مقاومت لاین های امیدبخش بومی و تعدادی از کلونهای خارجی چای به نماتد زخم ریشه.
6- مطالعه خصوصیات نماتد مولد زخم ریشه چای و امکان ارزیابی آن با استفاده از مدل های ریاضی(در چهار چوب پایان دکترای تخصصی نماتدلوژی).
ب- دردست اجراء :
1-پراکندگی جغرافیایی نماتد مولد زخم ریشه چای در باغ های چای ایران و مطالعه همبستگی میزان جمعیت آن با ویژگی های فیزیکی و شیمیائی خاک.
با توجه به پروژه های پایان یافته مذکور و در دست اجراء توصیه می گردد جهت برون رفت از این معضل هر چه سریعتر و بیدرنگ برنامه راهبردی بصورت یک طرح ملی در پروژه به زراعی چای تهیه و این طرح بایستی با نظارت فنی مرکز تحقیقات چای و به مسئولیت اجرائی سازمان چای کشور، عملی گردد. اگر تاخیری در این باب صورت گیرد در سالهای ناچندان دور خسارت جبران ناپذیری متوجه باغ های چای ایران خواهد شد و ما در برابر نسلهای آینده مسئول خواهیم بود.
به امید روزی که خسارت نماتد ریشه چای در کشور ما کنترل گردد.
منابع مورد استفاده:
1- میرحسینی مقدم، سید عبداله، 1378. نماتد مولد زخم ریشه چای (بروشور ترویجی از انتشارات دفتر تولید برنامه های ترویجی و انتشارات فنی.
2- تنها معافی، زهرا، 1379. نماتد مولد زخم ریشه (نشریه ترویجی) از انتشارات دفتر تولید برنامه های ترویجی و انتشارات فنی.
3- میرحسینی مقدم، سید عبداله، 1379. چرخه بیماری نماتد مولد زخم ریشه چای (پوستر) از انتشارات سازمان چای کشور.
4- تنها معافی، زهرا و میرحسینی مقدم، سید عبداله، 1380. بررسی تاثیر سموم نماتدکش فسفره در کنترل نماتد مولد زخم ریشه چای در باغات چای، مجله بیماریهای گیاهی جلد 37 تیر ماه 1380.
5- میرحسینی مقدم، سید عبداله و یادگاریان، لیندا. 1385. تعیین مقدار باقی مانده نماتد کش فنامیفوس (نماکور 10 درصد گرانول) در برگ سبز و چای خشک. کتابچه خلاصه مقالات هفدهمین کنگره گیاهپزشکی ایران- کرج.
6- میرحسینی مقدم، سید عبداله، 1389. بررسی مسائل و مشکلات چای کشور. ماهنامه علمی ، کشاورزی و زیست شناسی دهاتی، سال هفتم، شماره 79، ص. 38-35.
7- میرقاسمی، سید تقی و سراجی، علی. 1389. علف هرز ارزن جنگلی میزبان جدید نماتد مولد زخم ریشه چای. فصلنامه بیماریهای گیاهی، شماره1، جلد 46، ص 91.
8- نشریه علمی- پژوهشی انجمن علمی دانشجوئی گروه مهندسی گیاهپزشکی (گیاهپزشک)، 1390. از انتشارات پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران، سال اول شماره 1، 34 صفحه.
