اختصاصی گیلانیان : پیامبر گرامی اسلام(ص) در ابتدای خطبه شعبانیه  که قبل از ماه رمضان برای مسلمانان مدینه ایراد کرد، یکی از صفات این ماه مبارک را برخورداری از «برکت» اعلام کرده و فرمود :

« أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُاللَّهِ ، بِالْبَرَکَهِ وَ الرَّحْمَهِ وَ الْمَغْفِرَهِ / ای مردم!، ماه خدا، با برکت و رحمت و آمرزش، به سوی شما رو کرده است».

رحمت در قرآن کریم

رحمت، یکی از کلمات کلیدی این خطبه به شمار می رود که در قرآن کریم نیز از کاربردهای فراوانی برخوردار بوده و بیش از پانصد بار در کتاب آسمانی، تکرار شده است. رحمت را در زبان فارسی می توان به «مهربانی» و «رفتار مهربانانه» تعبیر نمود. اما نوع مهربانی پروردگار متعال با مهربانی آدمیان، تفاوت زیادی دارد.

رحمت خدا

راغب اصفهانی در کتاب مفردات، معتقد است «رحمت»، مهربانی و رقت[= نازک دلی] است که مقتضای احسان می باشد نسبت به شخصی که مورد ترحم قرار گرفته است. اما وقتی خداوند با صفت «رحمت» توصیف شود، مراد از آن، تنها احسان است نه نازک دلی. زیرا پروردگار، از داشتن ویژگی خاصی مانند رقت قلب[ که از صفات مخصوص انسان است]، پاک و منزه می باشد.

انسان و رحمت

به عقیده علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، «رحمت»، انفعال و تاثیرپذیری خاصی است که در وقت دیدن شخص محتاج، بر قلب بیننده، عارض می شود و شخص را به رفع آن احتیاج و نقیصه، وادار می سازد. بنابراین رحمت در مورد پروردگار، صرفا به معنای عطا و احسان است.

لغت مورد علاقه افراد بشر

رحمت از لغت هایی که معمولا افراد بشر بدان علاقه خاصی دارند و در گویش های ملت ها، به شکل های گوناگون مورد بهره برداری قرار می گیرد. با توجه به ستمکاری دولت های مستکبر و صاحبات قدرت در نقاط مختلف جهان و تشدید مظلومیت ملل تحت ستم، اهمیت و جایگاه «رحمت» بیش از پیش مشخص شده و کمبود آن در دنیای امروز، به طور واضح به چشم می آید.

رحمت خداوند در قرآن

با توجه به نیاز بشر به «رحمت»، قرآن کریم به عنوان کتاب انسان ساز، به این واژه، توجه زیادی را معطوف داشته است که به نمونه هایی اشاره می گردد:

ـ آیه 58 سوره کهف: «پروردگار شما، بخشنده و دارای رحمت است/ و ربک الغفور ذوالرحمه».

ـ آیه 12 و 52 سوره انعام: «خداوند، رحمت را بر خویش واجب فرمود/ کتب ربکم علی نفسه الرحمه».

ـ آیه 156 سوره اعراف: «رحمت الهی، فراگیر است و شامل هر چیزی می شود/ و رحمتی وسعت کل شیء».

ـ آیه 56 سوره اعراف: «رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است/إن رحمه الله قریب من المحسنین».

ـ آیه 53 سوره زمر: «ای کسانی که به خود ستم کرده اید، هرگز از رحمت خداوند ناامید نشوید/قل یا عبادی الذین أسرفوا علی أنفسهم، لا تقنطوا من رحمه الله».

ـ آیه 56 سوره حجر: «از رحمت خدا مأیوس نمی شوند مگر گمراهان/ و من یقنط من رحمه ربه إلا الضالون».

ـ آیه 2 سوره فاطر: «هیچ کس نمی تواند مانع نزول رحمت الهی بر انسان شود و اگر خداوند رحمتی را از شخصی دریغ دارد، هیچ کس نمی تواند آن رحمت را بر وی فرود آورد/ ما یفتح الله للناس من رحمه فلا ممسک لها و ما یمسک فلا مرسل له من بعده».

انسان های بی ظرفیت

در برخی آیات شریفه، به این نکته اشاره شده که انسان ها، ظرفیت دریافت رحمت الهی را ندارند و در برابر نعمت های بی شمار خداوند، ناسپاسی می نمایند. این بی ظرفیتی به شکل های مختلف، خود را به نمایش می گذارد:

1ـ رحمت خداوند را به دیگران نسبت می دهند.

2ـ به دلیل بخلی که داردند از شریک کردن دیگران در رحمتی که به آنان عنایت شده، خودداری می ورزند.

3ـ اگر رحمتی به آنان شود، فکر می کنند که حق خودشان بوده و پروردگار کاری مهمی برایشان نکرده ، بلکه فقط حق شان را به آنان داده است!

مثال هایی از آیات:

ـ آیه 33 سوره روم: «بسیاری از انسان ها، اگر بعد از سختی و شدت، رحمتی بر آنان نازل شود، ظرفیت پذیرش آن را ندارد و مشرک می شوند و آن رحمت را از دیگری می دانند[نه خداوند]/ و إذا مس الناس ضر دعوا ربهم منیبین إلیه ثم إذا أذاقهم منه رحمه إذا فریق منهم بربهم یشرکون».

ـ آیه 100 سوره إسراء: «اگر مردم مالک گنجینه های رحمت الهی بودند، باز هم از ترس فقر، آن را انفاق نمی کردند/ قل لو تملکون خزائن رحمه ربی إذا لأمسکتم خشیه الإنفاق».

ـ آیه 32 سوره زخرف: «آیا کسی غیر از خدا، رحمت را تقسیم می کند؟/ أ هُم یقسمون رحمه ربک».

ـ آیه 50 سوره فصلت: «برخی وقتی رحمتی از طرف خدا بر آنان نازل می شود، آن را حق مسلم خود و دائمی می پندارند و قیامت را انکار می کنند و گمان می برند که در آخرت هم همین رحمت را خواهند داشت/ و لئن أذقناه رحمه منا من بعد ضراء مسته لیقولن هذا لی و ما اظن الساعه و لئن رجعت إلی ربی إنّ لی عنده للحسنی».

ـ آیه 32 سوره زخرف: «رحمت پروردگارت از آنچه جمع می کنند، بهتر است/ و رحمه ربک خیر مما یجمعون».

ـ آیه 119 سوره هود: «رحمت کردن به بندگان از فلسفه های خلقت است/إلا من رحم ربک و لذلک خلقهم».

همه چیز از آن خداوند است

در گروهی دیگر از آیات، تاکید شده که همه چیز از آن خداوند است.زیرا:

1ـ اوست که شما را از گرفتار شدن به دست نفس فریبکار نجات می دهد.

2ـ اوست که میان زن و شوهر محبت و دوستی پدید می آورد.

3ـ اوست که با قدرت بی پایانش گیاهان را می رویاند.

4ـ اوست که به شما در میان مردم، احترام و اعتبار می بخشد.

مثال هایی از آیات:

ـ آیه 53 سوره یوسف: «جز از طریق رحمت الهی، راهی برای رهایی از شر نفس اماره نیست/ إنا النفس لأماره بالسوء إلا ما رحم ربی».

ـ آیه 21 سوره روم: «دوستی، علاقه و رحمت بین زن و شوهر از نشانه های خداوند است/ و من آیاته أن خلق لکم من أنفسکم أزواجا لتسکنوا إلیها و جعل بینکم موده و رحمه».

ـ آیه 50 سوره روم: «رویش گیاهان در فصل بهار از آثار رحمت الهی است/ فانظر إلی آثار رحمه الله کیف یحیی الأرض بعد موتها».

ـ آیه 28 سوره حدید: « ای کسانی که ایمان آورده اید، تقوای الهی پیشه کنید و به رسول او هم ایمان آورید تا خداوند دو بهره و نصیب از رحمتش را به شما کرامت فرماید/ یا أیهاالذین آمنوا إتقوا الله و آمنوا برسوله، یؤتکم کفلین من رحمته».

رحمت در میان مؤمنان

نکته مهمی که قرآن کریم به آن توجه دارد محبت و مهربانی مؤمنان با یکدیگر و دشمن شناسی و فریب نخوردن از دشمنان می باشد.

مثال هایی از آیات:

ـ آیه 17 و 18 سوره بلد: «از خصوصیات اصحاب یمین، سفارش به رحمت نسبت به یکدیگر است/ و تواصوا بالمرحمه، اولئک اصحاب المیمنه».

ـ آیه 29 سوره فتح: « مؤمنان با دشمنان سخت و محکم، ولی با یکدیگر، با رحمت ـ و مهربانی ـ برخورد می کنند/ والذین معه أشداء علی الکفار، رحماء بینهم».

ـ آیه 24 سوره إسراء: « از سر مهربانی، بال فرونی بر آنان ـ پدر و مادر ـ بگستران/ و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه».

رحمت برای همه

قرآن می فرماید رحمت الهی، شامل همه موجودات است و دو عبارت «الحمد لله رب العالمین» و «رب العالمین» ، به ما می گویند که خداوند همه ی جهان هستی را تربیت و اداره می کند. بدین خاطر پیامبر اعظم(ص) نیز برای همه جهان ـ شامل انسان، حیوان، گیاه، جماد و...ـ مایه رحمت است. زیرا پیامبر(ص)، واسطه فیض است، مظهر اسم اعظم خدا است، ریسمانی است که ما را به خالق متصل می کند[= حبل الله المتین] و [= صراطه المستقیم].

رحمت در هر حال

رحمت الهی در هر حال شامل بندگان می شود نه در برخی حالات خاص. وقتی گفته می شود «خداوند ارحم الراحمین است» یعنی هم بلاهایش رحمت است و هم عنایاتش. البته بسیاری از اوقات، ما متوجه رازها و نکات دقیق و ظریف بلاها و یا عنایت ها نیستیم و به همین دلیل از روی فهم ناقص خود، به شکلی نادرست قضاوت و اظهارنظر می کنیم.

در یکی از کتاب ها ـ احتمالا مثنوی معنوی ـ داستانی نقل شده که مردی با دهان باز، زیر درختی خوابیده بود، مارمولک کوچکی توی دهانش رفت. مرد دیگری که شاهد این ماجرا بود، به سرعت آمد و با چوبی که در دست داشت وی را زد و از خواب بیدار کرد. مرد خوابیده ، اعتراض کرد چرا می زنی؟ . گفت: «حرف نزن».  بعد،  چند زردآلوی ترشیده  و خراب به او داد و گفت: «بخور». آنگاه مجددا چند بار دیگر به بدن وی ضربه زد و گفت: «بدو». خودش هم به دنبالش می دوید و مدام او را با عصا می زد.

مرد خوابیده، که هنوز نمی دانست ماجرا چیست، همچنان کتک می خورد و می دوید تا جایی که حالش بهم خورد و بر زمین افتاد و میوه های خورده شده را برگرداند. در این میان مارمولک هم از دهانش بیرون آمد، و او تازه متوجه شد که اوضاع از چه قرار است؟

آن مرد بیدار گفت: « ببین. به خاطر بیرون آمدن این حیوان تو را می زدم. اگر همان اول به تو می گفتم مارمولک وارد دهانت شده، می ترسیدی و وحشت می کردی».

تنظیم کننده زندگی

گاهی اوقات بلاها و سختی ها، برای نجات دادن ما از غفلت است. در حدیث نیز آمده که خداوند سه چیز را فرستاده تا زندگی آدمیان را تنظیم کند که عبارتند از: بیماری، مرگ، فقر.

در قرآن، خدا به پیامبر می فرماید:« یتیمی را به تو چشاندم تا بفهمی نداشتن والدین، چه مزه تلخی دارد؟. پس هر گاه یتیمی را دیدی، با او خوب برخورد کن. مزه فقر را به تو چشاندم  و بعد تو را غنی کردم تا بدانی که فقیری به سراغت می آید، نباید به او پاسخ منفی بدهی».

ماه تفکر

ماه مبارک رمضان، فرصتی بی نظیر در جهت تفکر پیرامون رحمت هایی است که خداوند در حق ما روا داشته است. اگر قدری با دقت بیشتر به گذشته مان نگاه کنیم، در می یابیم که مهربانی پروردگار، در تمامی زوایای زندگی انسان ها، به طور واضح و روشن دیده می شود، به شرط آن که هر فردی واقعا بخواهد آن را ببیند و لمس کند.

پی نوشت:

ـ رحمت در قرآن/ حجت الله رحمانی/ سایت راسخون.

ـ درس هایی از قرآن/محسن قرائتی/با تصرف کامل.