گیلانیان : سه استان گلستان، گیلان و مازندران که در شمال ایران قرار دارند در مجموع 53/3 درصد از مساحت 1648195 کیلومتر مربع مساحت جمهوری اسلامی ایران را تشکیل میدهند.مطابق اطلاعات منتشره، در سال 1392جمعیتایران 76942000نفر اعلام شده است[1] که 7331831نفر که حدود 10 درصد از کل جمعیت ایران است،[2] در این استان سکونت دارند.
در شمال این سه استان دریاچه مازندران قرار دارد که دارای ویژگی جغرافیایی خاصی است.
نخست این که بزرگترین دریاچه جهان است و به همین دلیل به آن دریا اطلاق میکنند. این دریای بسته"محل تلاقی خاورمیانه، اروپا و آسیا است که در منطقه ای بسیار پراهمیت و استراتژیک قرار دارد و به وسیله کشورهای آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان احاطه شده است.
این دریا با طول متوسط 1200 کیلومتر و عرض متوسط 310 کیلومتر با امتداد شمالی ـ جنوبی بین مدارهای 37 تا 47 درجه شمالی، دارای وسعتی بالغ بر 393000 کیلومتر مربع است. مجموع خط ساحلی این دریا بالغ بر 6525 کیلومتر است که 995 کیلومتر آن به ایران تعلق دارد. حجم آب دریای مازندران معادل 77860 کیلومتر مکعب است.
این دریا را می توان از حیث عمق، وضعیت ناهمواری ها و برخی صفات آب شناختی به سه حوضه شمالی، مرکزی و جنوبی تقسیم کرد.
حوضه آبریز این دریا بالغ بر 3700000 کیلومتر مربع است که 256000 کیلومتر مربع آن به ایران تعلق دارد.
آب وارد شده به دریای کاسپین معادل 260 تا 340 کیلومترمکعب در سال برآورد شده که تنها 5 درصد آن از رودخانه های ایران تأمین می شود. عمده آب ورودی آن بین 80 تا 85 درصد به ولگا تعلق دارد.
میزان شوری آب دریای خزر 7/12 گرم در لیتر است؛ ولی در خلیج قره بغاز تراکم املاح، گاه به 150 گرم در لیتر نیز می رسد. حال آنکه در مصب ولگا، شوری تنها 10 گرم در لیتر تعیین شده است."[3]
مراجعه به آمارهای مربوط به شاخصهای اقتصاد کلان نشان میدهد ارزش کل محصول ناخالص داخلی کشور در سال 1392 معادل 10049087563میلیون ریال اعلام شده است که از این میزان 722125789 میلیون ریال که حدود 2/7 درصد است، سهم استان مازندران (با 362173336 میلیون ریال) 6/3 درصد، سهم استان گیلان ( با 230961783 میلیون ریال) با 3/2 درصد و سهم استان گلستان (با 128990670 میلیون ریال) 28/1 درصد بود.
ارزش افزوده بخش های واقعی اقتصاد نظیر صنعت، خدمات، کشاورزی، شکار، جنگلداری و ماهیگیری در اقتصاد این سه استان متفاوت است و جزئیات آن به صورت زیر است:
سهم استانهای مازندران، گیلان و گلستان از ارزش افزوده بخش صنعتِ کل کشور در سال 1392 به ترتیب 39/2، 55/1 و 62/0 درصد برآورد شده است. در سال مذکور سهم استانهای مازندران، گیلان و گلستان از ارزش افزوده بخش کشاورزی، شکار و جنگلداری کل کشور به ترتیب 58/8، 05/3 و 3 درصد بود. همچنین سهم استان مازندران در ارزش افزوده بخش ماهیگیری کل کشور 08/10[4]سهم استان گیلان در ارزش افزوده بخش ماهیگیری کل کشور 43/7 درصد و سهم استان گلستان در ارزش افزوده بخش ماهیگیری کل کشور 54/2 درصد برآورد شده است.
در اخبار و آمارها هر ساله می شنویم که در تعطیلات نوروز و فصول بهار و تابستان سال تعداد زیادی گردشگر به سه استان ساحلی مازندران، گیلان و گلستان سفر میکنند و این وضعیت در آمار زیر ارائه شده است. استان گیلان به دلیل برخورداری از طبیعت غنی و میراث فرهنگی و تاریخی از قطب های گردشگری ایران به شمار می رود که سالانه بیش از ۵ میلیون گردشگر را از سراسر کشور جذب خود می کند.[5] در نوروز سال 1392 استان مازندران در ایام نوروز میزبان 14 میلیون نفر مسافر بود.[6]با این میزان از گردشگر در هر یک از استانها بد نیست که بدانیم سهم این سه استان از ارزش افزوده بخش هتل و رستوران کل کشور 68/11 درصد در سال 1392 اعلام شده است. استان گیلان سهم 18/5 درصد، استان مازندران سهم 84/4 درصد و استان گلستان سهم 66/1 درصدی را به خود اختصاص دادند.
نکته بسیار مهم این است که این سه استان از منابع دریای خزر فقط از آبزیان استفاده میکنند و از منابع نفت و گاز آن هیچ بهرهای نبردهاند.
کشورهای همسایه در حال بهرهبرداری از منابع نفت و گاز موجود در این پهنه آبی مشترک هستند ولی ایران هنوز نتوانسته است اکتشاف در این بخش از آبهای مشترک را به نتیجه مشخص برساند و این ریشه در عوامل مختلف دارد که پرداختن به آن وظیفه این نوشتار نیست و نگارنده بدنبال این است تا این موضوع را در نوشته دیگری به تصویر در آورد.
جالب است که بدانیم تنها طرح مشترک با همسایگان در عرصه نفت که همانا سوآپ نفتخام بود نیز بنا به تصمیم بعضاً سلیقهای در دولت دهم متوقف شد و تمامی سرمایهگذاری در این بخش نیز عملاً بلااستفاده مانده است.
مطالعات نشان میدهد که وضعیت زیست محیطی در این سه استان شمالی چندان مناسب نیست و در این میان وضعیت دریای مازندران نیز به لحاظ آلودگی با استانداردهای جهانی فاصله دارد. در این خصوص مطالعات انجام شده واقعیت زیر را نشان میدهد.[7]
"آلاینده های موجود در حوضه آبریز دریای خزر نهایتاً به این دریا می رسند، لذا دریای خزر ، امروزه تبدیل به محل دفن و تجمع بسیاری از آلاینده های ناشی از فعالیت های انسانی جوامع پیرامون و اطراف آن شده است. نیترات و فسفات از رایج ترین آلاینده های منابع آب هستند که عمدتاً از پساب های کشاورزی و فاضلاب های شهری منشأ می گیرند. جدول 1 غلظت این آلاینده ها را در نقاط مختلف ساحل دریای مازندران نشان می دهد. همان طوری که در این جدول ملاحظه می شود دامنه تغییرات فسفات در آب دریا از 03/0 تا 15/0 میلیگرم در لیتر (با متوسط 06/0 میلیگرم در لیتر) است.
قابل توجه است که متوسط غلظت فسفر در بخش شرقی دریا به طور محسوسی بیش از غلظت آن در بخش غربی اندازه گیری شده است. حداکثر غلظت در رودهای قره سو و چابکسر و کمترین در جفارود دیده شده است.
جدول 1. غلظت فسفات و نیترات در کرانه های جنوبی دریای مازندران
| ردیف | محل | مکان نمونه برداری | مقدار برحسب (میلیگرم در لیتر) | |
| فسفات | نیترات | |||
| 1 | قره سو | دهانه رود | 11/0 | 027/0 |
| 2 | پلنگان | آب های ساحلی | 08/0 | 23/0 |
| 3 | تجن | دهانه رود | 09/0 | 3/0 |
| 4 | چابکسر | آب های ساحلی | 15/0 | 03/0 |
| 5 | بابل رود | دهانه رود | 06/0 | 23/0 |
| 6 | سرخ رود | دهانه رود | 08/0 | 26/0 |
| 7 | علمده | آب های ساحلی | 04/0 | 1/0 |
| 8 | حسینی | آب های ساحلی | 07/0 | 18/0 |
| 9 | چالوس | دهانه رود | 11/0 | 35/0 |
| 10 | سلمانشهر | آب های ساحلی | 04/0 | 14/0 |
| 11 | نشتارود | دهانه رود | 09/0 | 24/0 |
| 12 | تنکابن | دهانه رود | 09/0 | 30/0 |
| 13 | رامسر | آب های ساحلی | 07/0 | 21/0 |
| 14 | لنگرود | آب های ساحلی | 04/0 | 33/0 |
| 15 | سفیدرود | دهانه رود | 05/0 | 41/0 |
| 16 | جفارود | دهانه رود | 03/0 | 1/0 |
| 17 | انزلی | دهانه رود | 04/0 | 08/0 |
| 18 | کپورچال | آب های سطحی | 08/0 | 09/0 |
| 19 | آستارا | دهانه رود | 07/0 | 17/0 |
مأخذ: مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی. گزارش بررسی وضعیت آلودگی دریای مازندران(خزر)
دامنه غلظت نیترات در آب های سطحی دریای مازندران از 03/0 تا 41/0 اندازه گیری شده است. متوسط این تغییرات 21/0 میلیگرم در لیتر است. در مورد نیترات نیز غلظت متوسط در بخش شرقی بیش از بخش غربی است. برای تعدادی از رودخانه های مهم ازجمله قره سو، تجن، با بل رود، چالوس، نشتارود، سفیدرود و آستارا مقدار ورودی سالیانه نیترات و فسفات به دریا با استفاده از میزان غلظت این دو پارامتر و دبی آب رودخانه های مربوطه محاسبه و در جدول 2 نشان داده شده است. ملاحظه می شود که نیترات و فسفر سالیانه از حدود 2/5 میلیارد مترمکعب آب ورودی به دریا به ترتیب برابر حدود 1982 و 270 تن برآورد شده است.
جدول 2. ورود مواد مغذی (نیتروژن و فسفر) از چند رودخانه مهم به بخش جنوبی دریای مازندران
| ردیف | نام رود | حجم آب (میلیون مترمکعب درسال) | میزان فسفات | میزان نیترات |
| 1 | قره سو | 101 | 11/11 | 27/27 |
| 2 | تجن | 4/207 | 66/18 | 22/62 |
| 3 | بابل رود | 425 | 5/25 | 75/97 |
| 4 | چالوس | 372 | 92/4 | 2/130 |
| 5 | نشتارود | 7/30 | 76/2 | 36/7 |
| 6 | سفیدرود | 4000 | 200 | 1640 |
| 7 | آستارا | 101 | 07/7 | 17/17 |
| جمع | 1/5237 | 02/270 | 1982 | |
مأخذ: همان.
وجود مناطق جمعیتی متعدد در سواحل دریای کاسپین که منبع ورود مقادیر قابل توجهی از انواع فاضلاب های خانگی و صنعتی اند، در کنار رشد و توسعه فعالیت های اکتشافی، استخراجی و انتقال نفت خام در سواحل غربی و مرکزی دریا، همه ساله ورود احجام بسیار بالا از انواع هیدروکربن های نفتی به این دریاچه را به دنبال دارد. حفاری ها و فعالیت های استخراجی نفت، انتقال و پالایش نفت خام، انفجار خطوط لوله و چاه های نفت، سرریز چاه ها، تصادفات محتمل نفتکش ها، تخلیه آب تعادل کشتی ها، پسماندهای تأسیسات ساحلی و فراساحلی در کنار تخلیه مستقیم فاضلاب های شهری و صنعتی به دریا یا رودخانه های منتهی به آن، عمده ترین منابع ورود آلاینده های نفتی به دریای خزر محسوب می شوند.
این منابع که بیشتر در مناطق مرکزی و شمالی این دریاچه تمرکز یافته اند آلودگی شدید بسیاری از سواحل مرکزی دریا در مجاورت کشور آذربایجان به آلاینده های نفتی را به دنبال داشته اند.
طی سال های 1986 تا 1990 میلادی در حدود 94 تا 146 هزار تن مواد نفتی به تنهایی از طریق رودخانه ولگا و طی سال های 1988 تا 1990 میلادی مقدار 1/22 هزار تن آلاینده نفتی از رودخانه های ترک، اورال و کورا وارد این دریای بسته شده است.
ترکیبات آلی موجود در نفت با توجه به ماهیت سمی و تجمعی خود می توانند تأثیرات بسیار مخربی بر حیات و سلامت گونه های جانوری و گیاهی دریا به دنبال داشته باشند. ترکیبات نفتی با تجمع در بافت های چربی و عضلانی بدن آبزیان، آلودگی گونه های آبزی مورد استفاده انسان را نیز سبب خواهند شد. ورود ترکیبات نفتی به شبکه غذایی انسان از طریق این آبزیان، خود، انواع مسمومیت ها و بیماری ها برای انسان را به دنبال خواهد داشت.
میزان غلظت کل هیدروکربن های نفتی در رسوبات، شاخصی کلی از میزان آلودگی رسوبات به آلاینده های نفتی است. نتایج نمونه گیری های انجام شده در مطالعات صورت گرفته بیانگر تغییرات غلظت هیدروکربن های نفتی در محدوده سواحل مرکزی و شرقی دریای مازندران در بازه 10 تا 64 قسمت در میلیون است. غلظت بالاتر این هیدروکربن ها (بین 30 تا 64 قسمت در میلیون) در قسمت های مرکزی در مجاورت شهرهای نور، نوشهر و چالوس مشاهده شده است در حالی که نواحی شرقی با غلظت های نسبی کمتر در حدود 10 تا 25 قسمت در میلیون غلظت های محدودتری از هیدروکربن های نفتی دارند.
براساس تحقیقات انجام شده میزان غلظت هیدروکربن های کل، بیشتر از 500 قسمت در میلیون در رسوبات دریایی به عنوان شاخص آلودگی نفتی در منطقه در نظر گرفته می شود. در حالی که غلظت های کمتر از 10 قسمت در میلیون بیانگر رسوبات غیرآلوده و تمیز است. همچنین در رسوبات سطحی بستر دریای خزر، غلظت هیدروکربن کل در محدوده بسیار گسترده 29 تا 1820 قسمت در میلیون گزارش شده است. تراکم بیشتر این آلاینده ها در مجاورت سواحل جمهوری آذربایجان (5/0 تا 1820 قسمت در میلیون) و غلظت کمتر آنها (5/0 تا 34 قسمت در میلیون) در سواحل شمالی دریا در مجاورت کشورهای روسیه و قزاقستان گزارش شده است. این موضوع عدم آلودگی رسوبات جنوبی دریای مازندران در محدوده سواحل ایران نسبت به مناطق مرکزی آن را تصدیق می کند.
همانگونه که ذکر شد هیدروکربن های آروماتیک چند حلقه ای [8](PAHs) درواقع به مجموعه هیدروکربن های حلقوی موجود در نفت خام اطلاق می شود که شامل ترکیباتی بسیار پیچیده از صدها هیدروکربن آروماتیک می شوند. ترکیبات این گروه از هیدروکربن ها، 2 درصد حجم نفت خام را تشکیل داده و در میان هیدروکربن ها، آلاینده های اصلی محیط زیست تلقی می شوند. این ترکیبات که از احتراق و اکسیداسیون ناقص مواد آلی به ویژه سوخت های فسیلی به وجود می آیند، عواقب زیست محیطی شدیدی چون سمی کردن محیط زندگی جانداران، سرطان زایی و جهش ژنتیکی را به دنبال دارند.
بررسی نتایج نمونه برداری های انجام شده در مطالعات صورت گرفته (سواحل استان های مازندران و گلستان) میزان تغییرات غلظت هیدروکربن های آروماتیک چند حلقه ای در رسوبات نمونه برداری شده را در بازه 150 تا 1600 قسمت در میلیارد نشان می دهد. پراکندگی بیشتر این هیدروکربن ها در این ناحیه مربوط به سواحل ساری تا چالوس با غلظت 500 تا 1600 قسمت در میلیارد است در حالی که غلظت های کمتر از آن در منطقه خلیج گرگان و در محدوده 219 تا 330 قسمت در میلیارد مشاهده شده است. براساس رهنمود کیفیت رسوب اداره ملی اقیانوسی و جوی آمریکا غلظت کل ترکیبات هیدروکربن های آروماتیک چندحلقه ای بیش از مقدار 4000 قسمت در میلیارد، بیانگر آلودگی شدید و وضعیت سمی محیط رسوبی است در حالی که مقادیر کمتر از 100 قسمت در میلیارد بیانگر عدم آلودگی منطقه به ترکیبات آروماتیک چند حلقه ای است.
در طبقه بندی وضعیت آلودگی رسوبات به این ترکیبات، نمونه هایی با غلظت 100 تا 1000 قسمت در میلیارد در دسته رسوباتی با آلودگی متوسط دسته بندی شده و رسوباتی با غلظت بیشتر از 5000 قسمت در میلیارد در دسته رسوبات بسیار آلوده قرار داده می شوند. همچنین در طبقه بندی دیگری، به طور مشابه محدوده غلظت هیدروکربن های آروماتیک چند حلقه ای بین 250-500 نانوگرم در گرم را شاخص آلودگی کم تا متوسط رسوبات و نمونه هایی با غلظت کل این هیدروکربن ها بیشتر از 500 نانوگرم در گرم نشان دهنده رسوبات آلوده است.
براساس شاخص های ارائه شده، به طور کلی مقادیر مشاهده شده از غلظت این هیدروکربن ها در منطقه سواحل ایران پایین تر از مقادیر مورد اشاره برای رسوبات کاملاً آلوده است. اما غلظت های بالاتر این ترکیبات (600 تا 1600 قسمت در میلیارد) در بعضی مناطق آلودگی کم تا متوسط رسوبات این مناطق، به این ترکیبات را نشان می دهد.
همچنین نتایج به دست آمده از مقدار غلظت هیدروکربن های نفتی در شش ایستگاه مطالعاتی در خروجی های تالاب انزلی (پل غازیان، شنبه بازار روگا، دانه موج شکن)، ساحل بندرانزلی، ساحل گیسوم و بندرحسن کیاده نشان می دهد که بیشترین مقدار هیدروکربن های نفتی تحت تأثیر فعالیت های شناورهای کوچک در خروجی تالاب انزلی قرار دارند. در این قسمت عمدتاً دو خروجی به نام های پل غازیان و شنبه بازار روگا قرار دارند که به ترتیب با میانگین فصلی غلظت هیدروکربن های نفتی 3200 و 2200 قسمت در میلیارد، بیشترین مقدار را دارا بوده اند. ایستگاه دهانه موج شکن که آب دو رودخانه خروجی را دریافت می کند، متأثر از این دو ایستگاه بوده و میانگین غلظت هیدروکربن های نفتی در آن بالاتر از ایستگاه های دیگر ساحلی است. پراکنش مکانی غلظت مواد نفتی در نوار ساحلی نشان می دهد که در ساحل گیسوم نسبت به بندر حسن کیاده مقدار بیشتری مواد نفتی وجود دارد. میانگین فصلی غلظت هیدروکربن های نفتی در ساحل گیسوم 462 قسمت در میلیارد و در بندرحسن کیاده 424 قسمت در میلیارد است.
ازجمله آلاینده هایی که تأثیر آنها بر محیط زندگی و سلامت آبزیان بسیار قابل توجه و مضر است، فلزات سنگین است. این عناصر در محیط، پایدار بوده و به راحتی وارد چرخه حیات آبزیان می شوند که در انتها نیز امکان انتقال آنها به انسان از طریق مصرف آبزیان وجود دارد. به همین لحاظ شناخت و منشأ ایجاد و ورود آنها به دریا دارای جایگاه ویژه ای در تحقیقات آلودگی ها در محیط های دریایی است. جدول 3 غلظت عناصر سنگین را در نمونه های رسوب در آب های ساحلی ایران نشان می دهد. مقایسه غلظت اندازه گیری شده این عناصر با استاندارد آمریکا و کانادا نشان می دهد که در تمامی موارد غلظت این عناصر بالاتر از حد استاندارد بوده است.
جدول 3. غلظت عناصر سنگین در رسوبات دریای خزر و مقایسه با استانداردهای جهانی
| فلز سنگین | غلظت (قسمت در میلیون) | محل نمونه برداری | مقایسه با استاندارد آمریکا | مقایسه با استاندارد کانادا |
| نیکل | 21 | آب های ساحلی گیلان و مازندران | بالاتر | بالاتر |
| کرم | 81 | آب های ساحلی گیلان و مازندران | بالاتر | بالاتر |
| آرسنیک | 2/8 | آب های ساحلی گیلان، مازندران و گلستان | بالاتر | بالاتر |
| جیوه | 15/0 | آب های ساحلی گیلان، مازندران و گلستان | بالاتر | بالاتر |
| مس | 34 | آب های ساحلی گیلان، مازندران و گلستان | بالاتر | بالاتر |
همچنین در جداول 4 و 5 غلظت سموم، اندازه گیری شده در رسوبات و بافت بدن ماهی ها ارائه و با استانداردهای رایج موجود در این زمینه مقایسه شده است.
جدول 4. غلظت سموم اندازه گیری شده در رسوبات دریای خزر و مقایسه با استانداردهای جهانی
| نوع سم | غلظت (قسمت در میلیارد) | محل نمونه برداری | مقایسه با استاندارد آمریکا | مقایسه با استاندارد کانادا |
| د.د.ت | 6/17 | رسوبات ساحلی گیلان، مازندران و گلستان | بالاتر | بالاتر |
| لیندان | 9/5 | رسوبات ساحلی گیلان، مازندران و گلستان | بالاتر | بالاتر |
| هپتاکلراپوکساید | 493 | رسوبات ساحلی گیلان، مازندران و گلستان | پایین تر | پایین تر |
| آلدرین | کمتر از 1 | رسوبات ساحلی گیلان، مازندران و گلستان | پایین تر | پایین تر |
| کلردان | کمتر از 1 | رسوبات ساحلی گیلان، مازندران و گلستان | پایین تر | پایین تر |
| دیلدرین | 8/11 | رسوبات ساحلی گیلان، مازندران و گلستان | بالاتر | بالاتر |
| آندرین | کمتر از 1 | رسوبات ساحلی گیلان، مازندران و گلستان | پایین تر | پایین تر |
جدول 5. غلظت سموم اندازه گیری شده در بافت بدن ماهی ها و مقایسه با استانداردهای جهانی
| نوع سم | غلظت (قسمت در میلیارد) | محل نمونه برداری | مقایسه با استاندارد سازمان خواروبار جهانی (1983) |
| د.د.ت | 83/842 | سواحل گیلان، مازندران و گلستان | بالاتر |
| لیندان | 5/106 | سواحل گیلان، مازندران و گلستان | پایین تر |
| هپتاکلراپوکساید | 61/5080 | سواحل گیلان، مازندران و گلستان | بالاتر |
| آلدرین | 22/34 | سواحل گیلان، مازندران و گلستان | پایینتر |
| دیلدرین | 66/36 | سواحل گیلان، مازندران و گلستان | پایینتر |
براساس جدول 4، غلظت مربوط به سموم د.د.ت، لیندان و دیلدرین در رسوبات ساحلی سه استان گیلان، مازندران و گلستان در مقایسه با استانداردهای کشورهای آمریکا و کانادا، بالاتر از حد مجاز بوده همچنین براساس جدول 5 غلظت سموم د.د.ت و هپتاکلراپوکساید در بافت بدن ماهی ها در مقایسه با استانداردهای ارائه شده توسط سازمان خواروبار جهانی بالاتر از حد مجازند.
براساس نتایج به دست آمده از مطالعات میکروبی آب های ساحلی و شناگاه های دریای خزر از نظر آلودگی به باکتری های شاخص بهداشتی آب های شناگاهی (کل کلیفرم ها، کلیفرم های مدفوعی و آنتروکوکوس فکالیس) در وضعیت مطلوبی قرار ندارد. با وجود این، این وضعیت در همه نقاط مورد بررسی، یکسان نبوده و از نسبتاً مطلوب تا فوق بحرانی متفاوت است. این بررسی نشان می دهد که به طور کلی آلودگی میکروبی در تمام ایستگاه های نمونه برداری حداقل در برخی از دفعات نمونه برداری و دست کم نسبت به یکی از سه شاخص مورد بررسی وجود داشته است. در عین حال می توان ایستگاه هایی با بار آلودگی در حد مجاز را در برخی مناطق و دست کم برای مواقعی از سال معرفی کرد. چنین ایستگاه هایی در دو انتهای ساحل جنوبی خزر و به ویژه در غرب آن واقع شده اند.
به طور کلی ایستگاه های مازندران آلودگی بالایی را نشان می دهند. هم در شرق و هم در غرب مازندران آلودگی میکروبی قابل توجه بوده و بیشتر مواقع بالاتر از حد مجاز است. در تمام ماه های نمونه برداری، ناحیه غرب خزر همواره بار آلودگی بسیار بالایی را نشان داده است. حتی در فصلی که بار آلودگی کاهش کلی نشان می دهد (ماه های فروردین و اردیبهشت)، آلودگی میکروبی در ناحیه غرب مازندران چنان بالاست که هر یک از شاخص های مورد بررسی ده ها بار بیش از حد مجازند. همچنین بار آلودگی میکروبی در شناگاه های مورد بررسی در استان گیلان به طور نسبی پایین تر از بار آلودگی در استان گلستان می باشد. لازم به ذکر است که اکثر شناگاه های دریای خزر در اکثر مواقع سال از لحاظ بار میکروبی در محدوده استاندارد نبوده و غالباً در شرایط بحرانی قرار دارند.
در بررسی های صورت پذیرفته از دهانه پنج رودخانه (تجن، چشمه گیله، تنکابن، بابلرود و چالوس) که اغلب در مجاورت شناگاه ها واقع شده یا انتظار می رود که آب شناگاه ها را تحت تأثیر قرار دهند نیز نمونه برداری میکروبی صورت گرفته است. نتایج آزمایش ها نشان می دهند که آب رودخانه ها به فاضلاب انسانی یا فاضلاب ناشی از محل های پرورش دام و طیور آلوده بوده و در غالب موارد میزان آلودگی آب ورودی به دریا بسیار بالاتر از آلودگی آب دریا است. این امر مؤید آن است که رودخانه ها سهم بزرگی در آلودگی آب شناگاه ها دارند.
براساس مطالعات انجام گرفته کیفیت آب های ساحلی دریای خزر به ویژه در مناطق تفریحی و شنا و گردشگری عمدتاً تحت تأثیر توسعه نامتوازن شهرها، تراکم بیش از حد جمعیت در اکثر نواحی ساحلی، ضعف مدیریتی در رابطه با جانمایی درست و ساماندهی این مناطق، توسعه روزافزون گردشگری و صنعت توریسم، عدم مدیریت صحیح در رابطه با دفع فاضلاب های شهری، صنعتی و کشاورزی و نیز دفع پسماندها و زباله ها در شهرهای ساحلی و مناطق گردشگری است."
پیشنهاد
آنچه در این نوشتار آمده است گویای این واقعیت است که دریای مازندران به لحاظ شرایط زیست محیطی از وضعیت مناسبی برخوردار نیست و به لحاظ بهرهبرداری از منابع هیدروکربوری نیز ایران هیچ نقشی در مقایسه با رقبا ندارد. نگارنده در مورد برنامههایی که قرار است برای برون رفت از این وضعیت اقداماتی را به مرچله اجرا درآورد هم هیچ اطلاعی ندارد. اما همان طوری که در مطالعات مربوط به دریای مازندران آمده است به این نکته بسیار مهم و اساسی اشراف دارد که "تخریب اکوسیستم دریای مازندران می تواند در کوتاه ترین زمان ممکن شکل گیرد، ولی بازسازی و احیای آن بی تردید به زمان بسیار طولانی نیاز خواهد داشت. در بعضی از موارد در صورت انقراض و نابودی گونه های کمیاب و نادر، راه جایگزینی وجود نخواهد داشت.
با توجه به شرایط بسیار حساس و شکننده اکوسیستم دریای خزر و مشترک بودن ذخایر گروهی از آبزیان، هیچ یک از کشورهای حاشیه دریا و یا هیچیک از استانهای ساحلی، به تنهایی قادر به حفظ و بهره برداری پایدار از ذخایر و حفظ محیط زیستآن نخواهند بود. راه حل اصولی تأمین این هدف، تدوین و تصویب برنامه های منطقه ای در قالب پروتکل های تخصصی، تحت نظر کنوانسیون منابع زنده (سایتس) یا برنامه محیط زیست کاسپین است.
از آنجا که دریای خزر یک اکوسیستم بسته است، نمی توان مشکلات آن را جدا و منفرد تلقی کرد. تدوین برنامه های ملی ـ منطقه ای مشترک، تبیین اولویت ها و به کارگیری و مشارکت تمامی توانمندی ها و استعدادها در سطح ملی و مشارکت سازنده سازمان های بین المللی مربوط است."[9]
لذا مناسب و ضروری است که سه استان ساحلی گلستان، گیلان و مازندران در مورد اقدامات حفاظت از منابع و زیست بوم این دریاچه بسته جهان اقدامات لازم را بعمل آورند. پیگیری این هدف مهم و اساسی بدون همراهی و همدلی مردم و مسئولان امکانپذیر نخواهد بود.
پیشنهاد مشخص این است که با توجه به تشکیل مجلس دهم در روزهای پیشرو نمایندگان متشکل از سه استان هر چه زودتر باید در یک جلسهای حضور یابند و مکانیسم این همراهی را در مجلس پیگیری کنند و برای این موضوع دبیرخانهای را تأسیس نمایند. در این جلسه علاوه بر نمایندگان منتخب مجلس دهم، مسئولان سه استان در سطوح استاندران، فرماندران، شهرداران، روسای دانشگاهها، روسای سازمان محیط زیست سه استان و ... باید حضور پیدا کنند. در قالب چنین روشی میبایست چند طرح ملی در سه استان مازندران، گیلان و گلستان برای حفاظت از دریای مازندران تعریف و برای آن ردیف بودجه تعیین شود. در گام بعدی باید کشورهای همجوار این دریا را از طریق مجامع بینالمللی و در چارچوب کنوانسیونهای جهانی همراه کرد.
یادمان باشد که طبیعت ارثیه ما نیست، بلکه میراث آیندگان است و نسلهای بعد از فرزندان ما این پرسش را میکنند که شما در حفظ سرمایههای طبیعی چه نقشی را ایفا کردید؟ آیا مجلس دهم میتواند پاسخ قابل قبولی را به این پرسش بدهد؟
*************************************************************
توضیح نگارنده : بخش زیادی از مطالب مندرج در این نوشتار برگرفته از مطالعات انجام شده توسط نهادهای مختلف است که منابع آن در اختیار نگارنده است.
[1]- مرکز آمار ایران. سری زمانی مربوط به جمعیت [2]- جمعیت استانهای مازندران، گیلان و گلستان در سرشماری سال 1390 به ترتیب 3073943، 2480874 و 1777014 نفر بود. [3]- مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی. گزارش بررسی وضعیت آلودگی دریای مازندران(خزر) [4]- در سال 1392 سهم استان مازندران در این شاخص پس از استانهای سیستان و بلوچستان(با 87/20 درصد در رتبه اول)، هرمزگان( با 74/15 درصد رتبه دوم) و خوزستان(با 48/11 درصد رتبه سوم) در رتبه چهارم کشور قرار گرفت. [5]-https://www.gilan.ir/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86/%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%DB%8C- [6] -https://www.shomalnews.com/view/75969/%D9%85%D8%A7%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%20%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D9%87%20%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%20%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%20%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF%DB%8C%20%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1/ [7]- مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی. گزارش بررسی وضعیت آلودگی دریای مازندران(خزر) [8]. Polycyclic Aromatic Hydrocarbons (PAHs) [9]- همان
